ҮРГЭЛЖ АМГАЛАН ХӨХ МӨНХӨД...

Үргэлж амгалан хөх мөнхөд
Үзгээ атгаад үгээ нисгээд
Үргэлж амгалан хөх мөнхөд
Үйлээ тэврээд үндэсээ үлдээгээд
Үргэлж амгалан хөх мөнхөд
Үүр цайлгаад үдэш болгоод
Үргэлж амгалан хөх мөнхөд... Энэ бол миний ерээд оны шүлэг.Бүүр мартчихсан явтал санаандгүй нэг анд маань би чиний энэ шүлэгт их дуртай гээд уншиж өглөө.Үргэлж амгалан хөх мөнхөд тэмүүлэгч сэтгэл минь өөрчлөгдөөгүй ээ...Гагцхүү үргэлж амгалангийн тухай бодол минь л сар жилийн эрхээр өнгө зүс нь хувирах юм.Өөрийхөө зүрх сэтгэлийг үргэлж амгалан байлгаж сурах юмсан.Болсон болоогүй яасан олон зүйлд сэтгэлээ урж,үрж явдаг хүн юмбэ дээ би.Хэрвээ сэтгэлээ гаргаад дэлгэвэл сэмэрчихсэн байгаа байх даа...Сэмэрсэн сэтгэл гэснээс нээрээ ерээд онд олон сайхан шүлгээрээ бидний л гэх нэгэн үеийг хамт бүтээлцсэн Нямбуугийн Билгүүний
Сэмэрч гандсан сэтгэлийг чинь шүлгээрээ хөвөрдөж өгөхсөн
Шив шинэхэн байсаар л зуун жилийг үзэхсэн...гэдэг мөрүүд санаанд буугаад ирлээ.Н.Билгүүн хаана явдаг юм бол доо.Нэлээд эрт Америкт амьдардаг гэсэн сураг сонсож байсан санагдана.Уг нь Билгүүн бид нар нэг аймгийн улс л даа.Соёлын дээд төгсөөд сонинд ажиллаж дараахан нь "Дээдсийн хүрээлэн" гэдэг шуугиант сонин гаргаж явсан билээ.Ирээдүйн ерөнхийлөгчийг бид хүмүүжүүлнэ ч билүү нэг инээдтэй юм ярьдаг сонин гаргаж байхааргүй л сайн яруу найрагч байсан юм шүү.
...Бүүр түүрхэн сэтгэл минь алсын манан шиг цэлхэрээд
Бүдэгхэн хөх гал манан дунд гүйгээд л
Амьдрахуйн ухааныг сураа нь үгүй залуу нас минь
Алсын мананд гүйгч тэр цэнхэр гал мэт ээ...
...БИ
Цаг цагийн өнгөнд автах нь үгүй солонго
Цагаан цайлган монгол түмний гэгээн сэтгэлийн уянга
Үнэний бүлээн хөрсөнд энэ бие минь нуугдахуй дор
Үүлэн тэртээх огторгуйгаас хур болон асгарнам
Эрмэг Монголын үр сад над дээр ургаж
Эрин цаг эхийн хэвлий рүү даялмой... гэх мэтчилэн шүлэглэдэгсэн.Их сонин,өвөрмөц сэтгэлгээтэй шүлгүүд нь түүнийг нэг өөр харагдуулдаг байж билээ.Жижигхэн энэ дурсамж хэнийг ч чилээгээгүй байх гэж найдна.Харин яагаад үргэлж амгалан хөх мөнхийн тухай бодол минь өнгөө үргэлж хувиргадаг тухайгаа одоо үргэлжлүүлье.Би анд нөхөддөө их хүндэтгэлтэй ханддаг хүн юм байна. Өөрийгөө тэгж тоох нэг л шалтгаан байна.Учир нь би найз нөхдийнхөө үзэл бодлын эрх чөлөөг гайхамшигтай хамгаалж ,хүндэтгэн дагадаг хүн юм байна.Цоодолын Хуланг ерээд оны эхээр
Зүлгэн дээр гэрээ бариад
Зүгээр л нэг амьдрах юмсан...гэхэд нь ёстой чухам зүгээр л нэг амьдармаар сэтгэл хачин амарч билээ.Тэр амгалан тэнүүн амьдралыг сэтгэлээсээ буй болгож болохыг тэр үед нас минь надад зөвшөөрөөгүй бололтой.Дэгэн догон амьдралын нугачаан дундуур дэвэх жигүүрээ шархлуулаад унаж босож л явлаа.Дараа нь Хулан ахиад л
"Зүгээр л нэг амьдарч болохгүйн учир"аа учирласан.Би тэгэхэд нь нээрээ л тийм дээ гээд хашгирч байлаа шүү дээ.Миний дотнын найз Гомпилдоогийн Мөнхцэцэг өнгөрөгч хавар "Зөнгийн шувуу улаан" гэдэг яруу найргийн ном гаргасан.Мөнхцэцэгийн "Цээжний анир" ямрыг би дэндүү сайн мэднэ.Тэр номоос үл мэдэгхэн инээмсэглэлт,үлмэдэгхэн хилэнт,янаг нууцхан явдалт,хиртээгүй тунгалаг нулимст,намуухан гоо,тэгэхдээ цэнхэр уйтгарт бүсгүйн далавчны чимээ сонсогддог юм.Мөөжигийн шүлгүүд гүн ухааны аястай,дүрслэл нь хэлбэржээгүй сонин,учир шалтгааныг тайлах гэж оролдож биш тайлсан тайлалдаа орж бичдэгээрээ уншууштай.Мөөжиг үнэхээр эр өвс эхэлж ургадагт итгэдэг .Бас шар завьжтай жаахан шувуудын зүрх нь дандаа гаднаа цохилдгийг мэддэг.Дэндүү халуун хайр цангаадаг гэдгийг мэддэг мөртөө хүнийх байсан ч амрагийг дагуулахдаа л дагуулна гэж хатуурхдаг юм.Бүүр нялхаараа амьтан дөнгөж арвантавтайдаа л хавар хаврын шувууд гуниг далласаар буцдаг тухай бичихдээ
...Хэний нутгийн нууранд очих болдоо та нар
Хэд нь харин эргэж ирэх болдоо хөөрхий гэж ...нулимсаараа бичиж байсан шүү дээ.Тэр үед би Мөөжигийн шүлгээс цэнхэр зөн олж хардаг байсан.Одоо бид хорвоогийн араншинг багцаалах болжээ.Тэгээд ч шүлгийн дэвтрийн хуудас бүхэнд нисэлдэн байдаг цэнхэр зөнгийн шувууд хаашаа ч юмбэ нүүдэллэн одоод өвгөн хорвоог үргэлжлүүлэн таниад андлан нөхөрлөсний билэгдэл болсон улаан шувуудын зөөлөн дуу зүрхэнээс сонсогдох болжээ.Гомпилдоогийн Мөнхцэцэгийн "Зөнгийн шувуу улаан".Сайхан байгаа биз.Энэ номыг уншаад үзээрэй.Харин дараа нь зөнгийн улаан шувуудын дуунаас түүж авсан бодлоо хуваалцъя.Аа, бас миний бие үргэлж амгалан хөх мөнхийн тухай шинэ мэдрэмжтэйгээ цуг Мөөжигийн цэнхэр зүүдний орчноос улаан шувуудын ахуйд нүүгээд ирсэн шүү.

Хаан найргийн хатан ДУЛМАА

Яруу найргийн алтан үеийнхэн гайхамшигт бүтээлүүдээрээ ард түмний оюуныг мялааж,гадаа гэртгүй хөгжлийн түрлэг уухай хадаасан жараад оны үес.Гандан Туулын дэнжээр ганган хүүхнүүд гараа хаялан зугаацсан үдшийн тогтуунд Улаанбаатарын шилэн ресторанд твист бүжиглэж, шифр сэнгэнүүлсэн залуус тэр үеийн шинэ Монголын нийслэл хотын хэв шинжийн нэгээхэн хэсгийг бүрдүүлж байсан ажаам.Төв аймгийн Авдарбаянгаас Улсын Их Сургуульд суралцахаар ирсэн улаан хацартай жаал бүсгүй уртаас урт хилэн хар гэзгээрээ харцуудын харцыг шилбүүрдэн, ном тэвэрч гүйсээр их найргийн замд үе тэнгийн нөхөдтэй дөрөө харшуулсан нь эдүгээ "хаан найргийн хатан Дулмаа "хэмээн өргөмжлөгдсөн гэгээлэг сэтгэлт эрхэм найрагч эгч минь ажгуу.Сүрэнжав,Бадарч,Чойном,Пүрэвсүрэн гээд үеийн харцууд дотроо ганцхан эмэгтэй түүнийг амьдрал олон шалгуураар сорьж сонжсон билээ.Нэг удаа нөгөө хэдэн найрагчдын нэгнийх нь эхнэр нөхөртөө "Чи өчигдөр нэг өндөр хүүхэнтэй сугадалцаж явсан гэнэ "гэж их л хилэгнэхэд нөхөр нь "ХН тэр чинь хүүхэн биш Дулмаа" гэсэн юм гэдэг.Ийм л дотно дулаахан нөхөрлөл тэдний үеийг чимж явж дээ.Их бүтээн байгуулалтыг магтан дуулсан сүрлэг дууллууд,Бэгзийн Явуухулангийн дорнын уянгат тансаг бичлэг ,Дэндэвийн Пүрэвдоржийн ширгэшгүй ундаргат цэцэн танхай найраглалуудтай зэрэгцэн хүний сэтгэлийн хамгийн эмзэг торгон утсыг хөндөн бичсэн Шагдарын Дулмаагийн "Хүүгийн эцэгт бичсэн захидал" хэмээх дуулал "хүн бүхэн амандаа хүлхэж мөлийлгөсөн хүсэл хяслын алтан үрэл"гэгчээр тэр үеийнхний амнаас салахыг больжээ.Жараад оны сүүлч далаад оны эхэн үеэр Шагдарын Дулмаагийн олон бүтээлүүд хэвлэгдэн түмнээ хүрч тэр тоолон бүтээлийнх нь чанар чамбайрсаар байв.Шагдарын Дулмаа бол бүсгүй найрагчдын замыг засаж даль жигүүрийг нь өдлүүлээд гар дээрээсээ нисгэдэг "ээж буудал" юм.Энэ хүний эргэн тойрон дандаа яруу найрагчид хүрээлж байх даллага авахуулсан гэлтэй.Гэрээр нь дүүрэн найрагчид бужигнаж байдаг тийм л айл.Амьдралын ээдрээт харгуй туулж дөрвөн хүүхдээ өсгөхдөө гадаа гарч эр,гэрт орж эм болж явсан сульдашгүй дайчин чанар, их ухаан энэ эмэгтэйд бий.Дулмаа эгч миний хувьд бас л эгэлгүй дотнын хүмүүсийн маань нэг нь билээ.Анх 1992 оны хавар Зохиолчдын хороон дээр Дулмаа эгчтай таарсан юм.Би урьд нь Дулмаа найрагчийг олж уулзах гэж зохиолчдын хорооноос сураглаад "Герман явсан" гэдэг хариуг хэдэнтээ сонсоод байсан үе билээ.Зав л гарвал гүйж очдог Зохиолчдын маань Хорооны нэгдүгээр давхарт хөвөрсөн урт хар банзалтай,шар савхин хүрэмтэй,саатай цэнхэр ороолтоор гангарсан ,халимаг үстэй дэгжин эрхэм нэг хүнтэй ярилцаад зогсож байснаа, намайг нэрээ хэлж мэндлэхэд,"өө, чи минь нөгөө Ичинхорлоо" гээд хэзээний таньдаг дотнын хүн шиг татаж аваад үнссэнийг нь их тод санаж байна.Би тэр үед лавтайяа гэрээ, ээжээ санаж явсан болоод тэр дотносол тийм тод сэтгэлд минь үлдсэн байх.Бидний анх уулзахад Дулмаа эгчийн хүзүүнд байсан тэр ганган цэнхэр ороолтоор нь би нэг удаа өөрийгөө гоёод хайрын шүлгийн "Цэнхэр унага "гэдэг наадамд шүлэг уншиж түрүүлж байсан юм.Тэгээд шагналаа тэвэрчихсэн, цэнхэр ороолтоо намируулчихсан их л баяртай дэгдэж явахдаа арай өөрийгөө цэнхэр унага мэтээр төсөөллүү яалаа... Дулмаа эгчийн хань Ганболд ах үнэхээр сайхан хүн байлаа.Түүнийг "Дайсны цэргүүд ээ сонсоцгоо" киноны Гэлэг хошуучийн дүрээр түмний сэтгэлд мөнхөрснийг нь хэн бүхэн мэднэ.Анх уулзаад лДулмаа эгч намайг шууд гэртээ дагуулж очсон.Гэр нь тавдугаар сургуулийн ард.Одоо ч тэндээ амьдардаг.Тэр өдрөөс хойш багшийн дэдээс миний гаргасан бас нэгэн зөрөг энэ айлыг чиглээд зурайж билээ.Тэдний хуучин утасны дугаар нь 62561.Одоо 313561 болсон.Одоо ч би заримдаа андуураад 62561 гэж залгах нь бий.Би тэднийд очиж хонох зөвшөөрөл байгаа айлаасаа аваад Дулмаа эгчтэй шөнөжин ярьж хонодог байлаа.Одоо бодоход их л нууц юм ярьдаг байсан юм байлгүй учиргүй шивэгнэлдэн ярьж байгаад гэнэт хоёул тачигнатал хөхрөлдөн Ганболд ахыг цочоож сэрээдэг байв.Наддаа л их нууц, чухал,заримдаа бол хүн тоож сонсмооргүй тэр бүхнийг Дулмаа эгч минь тоож сонсоод зөвлөж ,нулимсыг минь арчиж,аргадаж,зоригжуулж байдагсан.Би их сургуулиа төгсөөд өвөртөө дипломтой нүүрэндээ сэвхтэй хүүхэн болоод Өвөрхангайруугаа арилж өглөө.Дулмаа эгч хойноос байн байн захиа бичнэ.Хөдөөнөөс хотруу орж ирж хотын айл болон төвхнөхийг уриална.Энэ захидал болгон намайг амьдралын шинэ үүрээ хотод засахад зоригжуулж байлаа.Угаасаа ч зүрхээ Улаанбаатарт гээчихээд ирсэн мэт багын диваажин Арвайхээртээ сэтгэл минь удаан тогтоогүй билээ.Тэгээд л нэг жилийн дараагаар охиноо тэвэрч нөхрөө дагаад хадам аавынхаа барьж өгсөн арван ханатай баяд гэрийнхээ буйраар телевизийн хуучин эцсийн буудлын жижигхэн хашаанд монгол айлын тамга дарж, шинэ айлын голомт тулж билээ.Мэдээж манайх гэдэг айлын анхны зочид нь Дулмаа эгч ,Ганболд ах хоёр маань байсан.Ганболд ах бүүр "Боргио" гээд пиво авчихсан тухлаж суух завтай ирнэ.Гэр дүүрэн баяр болдог байлаа.Нэг удаа Ганболд ах "Алтан тариа"гийн гурилын рекламанд тоглох болоод манай гэрт зураг авахуулж билээ.Цагаан сарын боов хийж байгаагаар...
Монгол гэр сайхан гээд нэг их том хүн манай том гэрийн зайг дүүргэн завилаад,жаахан халамцчихсан
-Ээж та намайг хараа нээрээ би согтсон гэж үү...гээд Дулмаа эгчрүү дуулж суудагсан.Би охиноо галд ойртуулахгүй гээд бүсээр уячихна.Ганболд ах хүүхэд уячиж гээд их дургүйцэх маягтай байна.Би тэгэхээр нь үгэнд нь орж байгаа мэт уяаг нь тайлчихаад тэр хоёрыг явахаар нь ахиад л уячихдаг байж билээ.Миний ингэж охиноо уядгийг нөхрийн маань ах ,Ганболд ах хоёр их эсэргүүцдэг байсан санагдана.Тэгээд нэг удаа Товуугийн маань ах одоо Энхүүшийг битгий уяж бай гээд уясан бүсийг нь тайлаад шидчихэж билээ.Би ахаас айгаад дахиж ер охиноо уяхаа больсон юмдаг.Тийнхүү авга ахынхаа ачаар уяанаас чөлөөлөгдсөн охин маань манай хамаг аяга тавгийг хагалж өгөөд хөлд орж, хорвоотой танилцахаар гэрээсээ гарч хаяаны манаасны жижигхэн чулуунуудыг түүж эхэлсэн юмдаа.Эргэн санахад жижиг гэлтгүй дурсамж бүхэн сайхан байдаг шиг байна. Дулмаа эгч яруу найргийн олон ном хэвлүүлсэн хүн.Сүүлд нэлээд хэдэн үргэлжилсэн үгийн ном гаргасан.Уран бүтээлийн тайлан тоглолтуудаа хийсэн.Их хөдөлмөрч,уншигчдынхаа сэтгэээс хэзээ ч мартагдаж холддоггүй тийм нэг нандин чанартай уран бүтээлч билээ.Нөгөө тойрч бужигнасан олон шавь нар нь сонин сэтгүүл радио телевизэд ажиллаж, тэр залуусынхаа дунд Дулмаа эгч үе тэнгийн юм шиг л хөл нийлүүлэн алхалж байдаг нь энэ хүний увидас,үргэлж залуу сэтгэлтэй яваагийн нууц мөн.Хамгийн олон шавьтай яруу найрагч гэвэл Дулмаа эгч мөн.Зарим нь багш гэнэ,зарим нь ээж гэнэ.Нөхөд нь түүнийг манай Дулмаа гэж хүндэлнэ.Харин бүгдээрээ ам нэгтэйгээр Хаан найргийн хатан Дулмаа гэцгээнэ.Энэ бол ёстой оносон цол доо.

Нарны жавараас олсон бодол

Би шүлэг бичдэг болсоор уджээ...Хүмүүс намайг яруу найрагч гэж дууддаг,мэддэг болтлоо удаж.Утгазохиолын энэ орчинд хувь заяаны дуудлагаар алхан ороод бахардатлаа бишрэн харж байсан уул мэт ахан дүүсийн дунд амьдрал минь үргэлжилсээр л байна.Би яруу найрагчдад чин зүрхнээсээ хайртай.Энэ хөдөлмөрийн зовлон жаргалыг мэддэгтээ ч биш,ер яруу найрагч хүний зүрх эгэл бишийг мэддэгтээ л би тэдэндээ хайртай байдаг даа.Эмзэглэл,хамгийн нандин хөг аялгуугаар дүүрэн,мэдрэмжит тэр нөхөд минь зуун зууны туршид хүмүүний сэтгэлийг хөдөлгөн чадаад хөнгөн бийрийг хөшсөөр ажгуу...Утгазохиолын тухай халуун яриа өрнүүлэх эрх надад байгаа юм.Яагаад гэвэл мөнөөхөн гайхамшигт мөр шадуудыг бүтээгч эрхэм хүмүүстэй нэгэн он цагт амьдарч,нэгэн зүгт ширтэж явсан байнам.Би Монголын уранзохиолын хөх мөнх оргилуудын нэгэн Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайнхаа тухай дурсах гэсэн юм.Мөн ч олон дурсамж сэтгэлд үлджээ.Хамгийн анх ерэн оны намар энэ хүнтэй уулзаж билээ.Тэгэхэд Пүрэвдорж найрагч Зохиолчдын эвлэлийн Монгол уран зохиол нэгтгэлийн дарга байжээ.Цав цагаан цамцныхаа ханцуйг тохойгоо тултал эргүүлсэн их цоглог төрхтэй хүн ядам хуруундаа чулуун шигтгээтэй ганган бөгж гялалзуулсаар том модон ширээний ард духаараа харж духайсгээд сууж байв.Миний ээжийн төрсөн эгч Баавайгийн нөхөр Амгалан ах намайг Пүрэвдорж гуай дээр дагуулж орсон юм.Нутгархаж тэгсэн байх.Уг нь тэр үед залуу зохиолчдын нэгдэл гээд залуус шүлэг зохиолоо үзүүлчихээр газар монголын зохиолчдын ордонд байж л байсан санагдана.Ашгүй Пүрэвдорж гуай хэдэн шүлгийг минь тоож сонссон шүү.Тэр үед бас зоригтой байж.Хэдэн муу шүлгээ унших уншихдаа хамгийн томд нь уншиж л байдаг.Тэнэгийн дотор уужуу гэдэг л болсон юм дагуу даа.Пүрэвдорж гуай намайг "хоосонгүй юм байна " гэж дүгнэжээ.Тэгээд намайг арав төгсөөд сургуульгүй хоцорсныг дуулаад сургуульд оруулчих арга чарга юу байдаг юм бол доо гэхчлэн Амгалан ахтай ярилцав.Дараа нь утсаа шүүрч тэр үед Монголын залуучуудын төв хэвлэлд сэтгүүлчээр ажиллаж байсан Дамбын Төрбаттай ярилаа.Наад хүүхэд чинь сургууль соёлгүй хоцорсон хүн байна.Шүлэг мүлгийг нь уншуулж үзээд их сургууль хавиар шингээх арга хайж үзвэл ямар бол гэж хэлж билээ.Тэр намар Пүрэвдорж гуайн хайрласан тэр их урмаар би одоо ч тэжээгдэж явдаг.Би намар их сургуульд орж чадаагүй боловч Болор цомын эзэн болж Пүрэвдорж гуайн санаачилсан тэр наадам миний амьдралын нэгэн хуудсыг нээж өгч билээ.Тэр намраас хойш Зохиолчдын эвлэл дээр "Нээлттэй хаалганы өдөр "гэдэг сайхан арга хэмжээ олон удаа болж,нэртэй том уран бүтээлчдэд залуу зохиолчид шүлэг бүтээлээ уншдагсан.Тийм нэг ярилцлагын үеэр Пүдо \би бусад нөхдийн нэгэн адилаар Дүрэвдорж гуайг Пүдо хэмээн дотночлон авгайлах болсон юм\ тэр үед гэнэтхэн их нэрд гараад байсан бидний хэсэг нөхөд болох Мөнхцэцэг,Билгүүн,Эрдэнэ-Очир,Батрэгзэдмаа нарт "сармагчингийн улаан бөгсний" тухай ярьж билээ.Тэр нь уранбүтээлч хүний сахилга хариуцлагын тухай,олж авсан нэр төрөө хэрхэн зөв хадгалж явах тухай яриа байсан боловч өндөрт гарах тусмаа улаан бөгс нь илүү тод харагддаг сармагчингийн тухай ярьснаараа миний санаанд их тод хадгалагдан үлдэж би тэр үг,санаанаас дотроо олон зүйлийг тунгаан их л ичиж эмээж байж билээ.Тэр яриан дундаа нэг үгийг онцлон хэлсэн нь одоо ч миний ой тойнд байдаг.Яруу найрагч бол сэтгэгч байх ёстой гэсэн үг юм даа...Пүдотой уулзсан хоёрдахь намар бас дурсамжтай сайхан намар билээ.Би ерэннэгэн оны намар Багшийн дээдэд шинээр нээгдсэн зохиолчийн ангийн анхны оюутны нэг нь боллоо.Намар хичээлдээ явахаар болоход аав ээж маань, хоёр дөчийн бидон айраг өгч явуулав.Нэгийг нь очих айлдаа нөгөөг нь зохиолчиддоо өгөөрэй гэв.Би хөдөөнөөс ирээд байх айлдаа нэг дөч айргаа өгөөд, нөгөө дөч айргаа Пүдогийн өрөөнд оруулж тавив.Намрын айраг тэр хавиар нэг сэнгэнэж Пүдо нутгийн айргаар орсон гарсан зохиолчдыг бүгдийг дайлаад их л баяртай байж билээ.Нэлээд хэд хоногийн дараа Пүдо миний суудаг аравдугаар хороололд, Амгалан ахынд маань айргын савыг авчирч өглөө.Тэгэхдээ айргийн саван дотор хэдэн ном хийсэн нь дандаа яруу найргийн номууд байж билээ.Амгалан ах,Баавай эгч бид гурав мөн ч их бэлэгшээж байсансан.Тийнхүү нөгөөх дөчийн бидоноос зохиолчид айргийг нь ууж,би номыг нь аваад гадаа тагтан дээр гаргаж орхисон нь амралтаар миний Өвөрхангай явах хүртэл тэндээ гунигтайгаар байж байдагсан.Миний амьдардаг байсан тэр байранд Дэлгэрхангайн уулан дээрээс дэлхийг харсан гайхамшигт зохиолч Сормууниршийн Дашдооров гуайнх бас амьдрах агаад тэр байрны тухай зохиолч Дан.Нямаа нэгэнтээ
Тагтан дээр нь зуух яндан
Дэлгэрхангайгаас ирсэн айргийн сав
Татсан шуудууны цаана
Дашдооровын цэнхэр байшин ....хэмээн шүлэглэж билээ.Тийн Дооров гуайн, манай хоёр айлын тагтан дээр айргийн сав намаржсан тэр сайхан намар саяхан л юм шиг санагдах авч монгол утгазохиолын хоёр том уул болсон бичгийн эрхэм мэргэд Дооров ,Пүдо хоёр маань аль аль нь үүлэн чинад нисчээ.Пүдо бол цогтой галтай,цэцэн тансаг найргийг ур ухаанаар шаглагч.Үнэндээ цэцэн билэгт найрагч гэдэг алдрыг тэр хүн л хүртэх эрхтэй гэж би боддог.Асгаран урсах тэр тансаг цэцэн үгс яг л монгол гэрийн хана тооно хаалга туурга мэт эвлэлдэн зохирч альч талаас нь үнэртсэн айраг дуу цалгилах монгол найргийн өнгө төрхийг бүтээж чаддаг.Тэр хүний цээжинд үргэлж ундран байх үг санааных нь ярууг яанаа...Саяхан даа ,миний дүүгийн нөхөр улсын наадамд тав давж начин болов.Би бас л хүний эгчийн буйр зааж цолны найрын асуудал эрхлэн гүйж явсаар яг урилга хэвлүүлэх цагтаа хэвлэлийн газар тавьж очтол урилгын хуудсанд бичих үг дутав.Ухаан санаа тэртээ алс найрын ширээний ууц мэт дээгүүр гүйж явах.Начин дүү маань Пүдотой яг нэг нутгийн хүн тул утсаа авч Пүдоруугаа залгалаа.Начны найрын урилга дээр бичих үг минь гологдоод ..гээд эхэлтэл утасны цаад үзүүрээс тэр дорхноо л
Хавар намартаа цасан сархиагтай
Харлаг тахь шиг Эрээн уулынхаа
Хажуу суганд нь өссөн хүү
Хатыг нь өвлөж начин боллоо....гэхчлэн хөврүүлж гарлаа.Уулын хаттай эр хүн улсын начин болдог гэсэн тэр л үгнээс гэнэт сэтгэл мэлмэрээд нэг их зөөлөн нулимс цалгиад ирж билээ..Мөн ч цэцтэй хүн шүү. Пүдог ямархан том найрагч гэдгийг монгол хүн бүхэн надаар хэлүүлэлтгүй мэднэ.Би Пүдогийн монголоо гэсэн үзэл санааг бишрэн дэмжиж явдаг.Эх орон тусгаар тогтнолын үнэ цэнийг хайрлахыг,эх хэлнийхээ яруу сайхныг хадгалж явахыг Пүдогийн яруу найраг бидэнд сануулдаг.Миний "Хязгаарт хүрэхүй" номын оршилд Пүдо "Ичинхорлоо бол Монгол найргийн зөв үүдээр орж,үндэсний утга соёлын мянганы тахилд дээж өргөн,хөх туургатны их ёсыг дагаар агаад,өлмий зулай дахь өөрийн газар тэнгэрийг өмчлөн,хэрхэвч харшиж чадахгүй найрагч болжээ" гэж бичсэн нь надад хайрласан дараахь их урам агаад басхүү түүний надад үлдээсэн гэрээслэл нь байсан шиг одоо санагддаг юм.2005 оноос би Пүдогийн үүсгэн байгуулсан Монголын нууц товчоо коллежид ганц нэг цагийн хичээл заадаг болсноос хойш бид илүү их ойр дөт болсон доо.Тэр үед намайг "би хүнд эрдэм заах хүн бишээ ,Пүдо минь гэж цааргалахад өнөөх л гунигаа үргээх гэсэн мэт тас тас инээдгээрээ инээгээд
Багшийн дээдийн бантангаас бага зэрэг халбагадаа биз дээ
Бавуугийн Лхагвасүрэн бид хоёрын балгаас бас жаахан хүртээ биз дээ...гэхчлэн хэлээд санааг минь урвуулж дөнгөсөн юмдаг.Тэрхүү "балаг" гэдэг үг нь ерээд оны эхэн үед Пүрэвдорж,Лхагвасүрэн тэргүүтнийг нэг үе шүүмжлэн ,хов яриа,хэл ам гардаг байсны илэрхийлэл болох "Бавуугийн Лхагвасүрэн балаг тарих нь ээ" нийтлэлээс авсан үг билээ.Бид шинэ номын баяр ,яруу найргийн уулзалт,хөдөө гадаа утгазохиолын арга хэмжээнд их олон удаа хамт явжээ.Бид нар аян замд дуу дуулдаг.Гоцлол дуучин нь Чимэддорж ах,Хулан бид гурав болно.Пүдогийн зохиосон дуу дуусахгүй олон шүү дээ.Жараад оны өнөөх сайхан дуунууд чинь бараг бүгдээрээ Пүдогийн үг.Дуулсаар яваад аян замыг туулж,зохиолчид гэр гэртээ буухад Чимээ ах,Ху бид гурвын хоолой сөөсөн байдаг байлаа.Пүдо маань үнэхээр баатар хүн юм.Хөдөлмөрийн баатар цол авсан л даа.Харин би бол чухамдаа улсын баатар гэж боддог.Хатуу хариг цаг үед ч тэр,халуун залуу насандаа ч,халшрам зовлон туулсан үедээ ч тэр,цөхрөм доромжлолд гуталгүй,цөлх эршүүд загнаж,эх болсон Монголоо магтан дуулж, туурга тусгаар эрх чөлөөгөөрөө гайхуулсан түүн шиг "том амьтаныг" би үнэндээ мэдэхгүй.Амьдралынх нь сүүлийн жилүүд Пүдогийг угийн хаттай сэтгэлийг жаал нугалсан шиг над санагддаг.Нэг удаа манай зусланд ирээд хатуу идээ зооглож жаахан халамцаж билээ.Тэгээд "Найдвартай "гэж миний ханиар жолоогоо бариулаад, "наргиатай " гэж намайг машиныхаа арын суудалд суулгаж өөрийн найз нэрт орчуулагч,урьд нь бол гадаад явдлын яамны сайд асан ахмад дипломатч Гомбосүрэн гуайнхаар зочлов.Тэдний яриа хөөрөөг сонсоход үнэндээ урамтай.Юм мэддэг авьяас билигтэй хүмүүсийн ярих сэдэв нь хүртэл лут юм билээ.Дэлхийн утгазохиолын тухай ,монголын улстөрийн тухай яриа үргэлжилж нэгэн өдрийг өнгөрөөсөн дөө.Буцах замдаа Пүдо маань миний нөхөрт "Энэ жил их хатуу жил боллоо.Эхлээд гэртээ ганцаараа болов.Дараа нь орчлонд ганцаараа болов" гэж хэлэхэд нь бид хоёрын зүрх ширхийж билээ.Чухамдаа Пүдод хатуурхсан тэр жил насны хань Чанцал болон төрсөн дүү Санжмятав нар нь нас элж зүрх сэтгэлдээ эдгэрэшгүй гуниг нэвчүүлсэн хэцүү үе байсан юм.Пүдо хүн шоолохдоо гаргуун.Зохиолчдод нэр хоч өгөөд түүнээ нууцлах гэж бөөн ажил болдогсон.Тэр ажилд Пүдогийн гар нийлдэг хүн бол Заяатын Ядмаа гуай.Нэг удаа тэр хоёр найрагчдыг дууны нэрээр нэрлээд тэр нь их онож бөөн л инээд дэлгэрч билээ.Тэр аман шогоор бол Бавуугийн Лхагвасүрэн багшийг Баатар цогтын нагац,Сүрэнжав ахыг зуун лангийн жороо ч билүү,харин Цоодол гуайг Гунан хар,Бадарч ах Задгай цагаан үүл,Пүрэвсүрэн ахыг Барайгаад байдаг баян хайрхан ,Төрбат ах бол тохой зандан мод, Мөнхцэцэгийг Янлинхуар, Хуланг дөрвөн настай халиун гэхчлэн нэрлэсэн санагдана.Намайг Хулсан ташуур гэсэнд би их эсэргүүцэн заргалдаад дийлээгүй билээ.Өнгөрөгч жилийн сүүлээр миний шинэ номын баярт Пүдо ирж намайг "Овоо доо,Ичинхорлоо минь" гэсэн нь харам үгт ,хажиг зант тэр эрхмээс сонссон бас нэг урам билээ.Тэр үед Пүдо маань манай гэр бүлийг алс газар одох гэж байгаад сайны ерөөл хэлж үдэхдээ, яагаад ч тэгсэн юм өөрийнхөө бичгийн ширээний ард сууж буй жавхлантай сайхан зургаа дурсгасан юм.Тэр зургийнхаа ард
Миний жолооч Товуу
Миний жолоодогч Ичин нартаа
Газрын алганаас дүүлэн тэнгэр атгах замд чинь
Гадаад их далайг давуулан сэтгэлийн гүүр тавьлаа би
Оройгүй эрдмээс шимийг нь хүртэж
Огторгуйгаас од шүүрээд ирээрэй
Сайхан дүү нар минь, сайн яваарай үнсье
Саная...хүлээе....учиръя гэж бичснээ тэндэх олонд уншиж өгч асан бүлгээ.Пүдод минь бидэнтэй дахиад уулзаж чадахгүй гэсэн совин байж дээ,тэр үед.Харин бие нь барагтайхан байгааг мэдэж байсан хэдий ч бидний сүүлчийн уулзалт энэ болох юм гэж санаагүй.Тэгээд бодохоор утгазохиолд өөрийн яруу тодорхой зам мөрөө үлдээж үе үеийн найрагчдыг өөрийн гайхамшигт бүтээлээр угжиж өсгөсөн энэ их хүнийг ойлгож,хүндэлж,хайрлаж чадсан билүү гэж өөрийнхөө үе тэнгийн найрагчдаас басхүү өөрөөсөө дахин дахин асуумаар санагддаг юм.
Насан туршдаа намын жаварт хайргадаж явсан энэ хүн Нарны жаврыг ч гэсэн дэндүү сайн мэддэг байсан билээ.Тэгээд л амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд бичсэн номуудаа "Улаан гэрийн хоригдол","Бор гэрийн Богд","Нарны жавар" гэж нэрлэсэн байх даа.Харин би түүнийг монгол утгазохиолын өнө мөнхийн "Хөх үндэсний гал" гэж бодож явдаг юм.

Тэнгэр

Тэнгэрийн санаа

Эх орон

Бодол